FEATURE: Vaping giundangan sa kahadlok sa Covid-19
(Gihubad gikan sa Iningles ni Steph Berganio)
GUMIKAN sa kabalaka nga makabsan sa kinabuhi sa sayo pa kaayo nga pangidaron tungod sa Corona Virus Disease (Covid-19) maoy rason ni Lavender Angilee (dili tinoud nga pangalan) nga giundangan niya ang vaping sugod niadtong Marso sa miaging tuig.
Usa ka semana lang human si Presidente Rodrigo Duterte mideklarar og nationwide community quarantine.
Nakatabang usab kaniya nga nanirado ang tanan vape shops sa siyudad ug ang mga pahimangno sa daily press briefings nga gipangunahan sa Local Government Unit nga ang pagpanigarilyo lakip ang vaping mohatod og risgo sa panglawas ngadto sa mga batan-on niining nasinati ang pandemya.
Niadtong bulan sa Abril, 2020 ang World Health Organization (WHO) nag isyu og pahayag kalabot sa kadelikado sa pagpanigarilyo ug vaping hinungdan iyang gitanyag ni Lavender Angilee ug iyang gibaligya ang duha ka vape mods ug daghang juice vials diha sa facebook vapers group ug sakto duha ka oras nahalin kini sa presyong barato kaayo nga halos panghatag nalang.
Namatikdan sab niini nga daghan sab ang namaligya sa ilang vaping kits bisan paman aduna usab pipila nga gasugyot kaniya nga dili lang kini ipamaligya apan hulatan nga matapos ang pandemya apan wala kini niya panumbalinga.
Ang kita sa iyang vape kits ang iya sab dayon gipamalit og face masks ug disinfectants alang sa iyang pamilya.
Si Lavender Angilee, kinsa 24 anyos ug contract worker sa third-party service provider sa telecommunications company nakakat-on sa pagpanigarilyo niadtong kolehiyo pa kini nga unang natun-an sa iyang unang hinigugma.
Ang ilang pagpanigarilyo sa menthol cigarettes human sa ilang pagtungha naandan na nila ug gikonsiderang pangpawala sa kakapoy o stress gikan sa mga leksyon ug buluhaton sulod sa tunghaan.
Walay luna ang pagpanigarilyo sulod sa ilang skwelahan labina nga anaa sila sa private Christian College nga tunghaan nga hugot nga ginadili ang pagpanigarilyo.
Kung masapon man ugaling niini pahamtangan og silot ug kon dili pagkatangtang sa tunghaan ang naghulat kanimo.
Sa ilang puloy-anan bukas siya nga makapanigarilyo labina nga ang iyang mga ginikanan ug duha ka igsuong lalaki ang lakip man sa gapanigarilyo.
Dihang ang hinigugma ni Lavender mibiya kaniya kay mas gipili ang hamtong ang pangidaron nga lalaki nagsugod si Lavender sa pagamit sa e-cigarettes.
‘’I learned to hate the smell of mentholated cigarettes as it reminded me of her,’’ pagbalik lantaw niini.
Dinhi iyang gitun-an og maayo ang istilo sa pagamit sa vaping. Gani, iyang amahan bout moundang sa pagpanigarilyo human misamot ang gihambin nga balatian niini nga diabetes mellitus ug ang doktor niini nag-abiso nga hinay hinayon nga undangon kini pinaagi sa pagamit og vaping.
Nahimo si Lavender Angilee nga errand girl sa iyang amahan ngadto sa mga vape shop ug pagbalik saysay niini nga dali na kaayo siya nga na-hooked niini.
Iyang choice flavour nahimong cookies and crème nga nagdumdom kaniya sa iyang tam-is nga kabataan sama sa savory ice-cream.
Gisalikway sab niini ang mga fruity flavors sama sa strawberry ug lemon gumikan iyang madumduman na usab ang perfume sa iyang uyab nga mibiya kaniya.
KABATAN-ONANG LGBT UG ANG VAPING
Kumbinsido ug nagtou sab siya nga ang e-cigs dili kaayo grabe ang epekto sa iyang baga kon itandi sa sigarilyo.
Basi sa pagtuon sa US tuig 2019 nga kadtong sama ni Lavender Angilee nga nagpaila sa ilang kaugalingon isip miyembro sa Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender (LGBT) adunay taas nga rate sa pagamit og e-cigarette.
Ang Baylor College of Medicine nagtoun sab ug niingon nga upat sa napulo nga LGBT individuals ang migamit og e-cigarettes ug basi sab kini sa tuig 2016 ug 2017 Behavioral Risk Factor Surveillance Survey of the Centers for Disease Control.
Moabot 38 porsiyento s LGBT respondents ang niingon nga sila gagamit og vape kon itandi sa 20 porsiyento sa mga straight adults.
Ang pagpanigarilyo ug vaping usa sa mekanismo aron mapanalipdan ang gibati nga stress ug stigma sa ilang sexual orientation.
Naghatag usab og suhestiyon ang mga public health experts nga ang intervention sama sa paghatag mensahe kalabot sa risgo nga hatod sa vape kinahanglan nakapokos niini nga mga komunidad.
Hilabina nga ang vape marketers nagpunting niining partikular nga populasyon sama sa mga batan-on ug tinedyer sama ni Lavender Angilee nga target sa e-cigarette marketing isip ebidensya ang ilang kabatan-on ug dali maenganyo sa lain-laing flavor lakip na ang pagamit diha sa social media platforms.
Kini naobserbahan sa Southeast Asia Tobacco Control Alliance (SEATCA) sa uwahing report nga dunay titulo, ‘’Today’s Teens, Tomorrow’s Customers: baiting youth with new tobacco products to make a new generation of addicts.’’
Ang maong report gilusad taliwala sa Covid pandemic niadtong May 31, 2020, World No Tobacco Day.
Samtang si Lavender Angilee ug iyang amahan nakalikay niini human sa pila ka semana nga lockdown ug silang duha misaka ang tibang taliwala sa ilang gahimoun nga ehersisyo sa matag-adlaw.
Nakatabang sab kaniya ang pagtrabaho sulod lamang sa balay or Work from Home ug lakip iyang inahan ug mga igsuon nga lalaki hinay na usab nga mihunong sa pagpanigarilyo.
Niadtong bulan sa Mayo mahimo unta nga mabalikan ang vaping hilabina nga ang mga regulasyon sa community quarantine gibutang ngadto sa modified general quarantine ug ang mga vape shops, restaurants ug supermarkets nitanyag og drop-by take-outs ug delivery services ngadto sa mga customers.
Apan wala nagpadala niini si Lavender Angilee ug gipadayon iyang gisugdan nga likayan ang vaping samtang iyang amahan nangita og paagi nga makalingkawas niini pinaagi sa pagpangita og online behavioural counselling nga adunay psychiatrist nga mohatag og preskripsyon sa nicotine patches.
Nagpagagawas usab og pahayag ang World Health Organization (WHO) nga nag- ingon nga walay ebedensya kalabot sa relasyon sa pagamit og e-cigarettes ug sa Covid-19.
Apan nakitaan pinaagi sa Electronic Nicotine Delivery Systems (ENDS) and Electronic non-nicotine delivery systems (ENNDS) nga dako og risgo ang e-cigarettes sa sakit sa kasing-kasing o heart disease ug lung disorder.
Gumikan sab kay ang Covid-19 virus moepekto ug moigo sa respiratory tract nakita nga ang hand to mouth action sa e cigarette makataas og tsansa sa risgo sa inpeksyon.
Sulod sa usa ka semana ang kahidlaw o cravings ni Lavender sa pagbalik unta sa vaping ang misaka human usa ka kontrobersyal nga item diha sa Facebook newsfeed nag-ingon nga ang nicotine makatabang sa pakigbatok sa SARS-Cov-2, nga mao kining virus nga hinungdan sa Covid-19.
Apan wala lang magdugay ang WHO nagpagawas og pahayag tubag niadtong nagkatap nga item.
"There is currently insufficient information to confirm any link between tobacco or nicotine in the prevention or treatment of Covid-19.’’
Giawhag usab sa WHO ang mga researchers, scientists, ug media nga magbinantayon sa walay kamatouran nga mga report kalabot sa mga sigarilyo o nicotine nga kunohay makatabang sa Covid-19.
WALAY PAG-REGULATE SA VAPING DIRI SA CDEO
Sa dakbayan sa Cagayan de Oro nagpabiling wala gi-regulate ang vaping hinungdan nga ang mga young vapers sama ni Lavender dali ra maka-access sa e-cigarettes kits gikan sa 15 ka mga vape shops.
Niadtong tuig 2017 si Kagawad Reuben Daba nagsugyot og komprehensibo nga anti-vaping ordinance pagdili sa pagamit, distribusyon ug pag-advertise sa electronic cigarettes sa publikong lugar.
Human sa tulo ka tuig nga proposal ug pakakabinbin niini padayon nga gihulat ang pagkapasar sa national anti-vaping law nga maoy nakapugong sa implementasyon sa maong ordinansa dinhi sa local nga kagamhanan.
Ang ordinansa nadiskusyonan sa committee level ug gihisgotan sab niadtong tuig 2019.
Si Dr. Maria Lourdes Gaane kinsa Chairman committee on health and health insurance sa City Council niingon nga "The ordinance, is still on the table,"
Intensyon sab ni Konsehal Daba nga dalhon kini nga ordinansa sa konseho apan si Konsehal Gaane kinsa komitiba sa Health wala pay desisyon kabahin niini.
Gani, gihangyo og interbyu aron kuhaan og pahayag si Gaane kalabot niini apan walay tubag niini ug komento kalabot sa nabinbin nga ordinansa.
Human sa tulo ka tuig nga proposal ug pagkabinbin sa pagpalabang sa mga balaod-nasyunal alang sa vaping, nga maoy gitouhang nagpugong sa pagpasa sa maong sugyot-ordinansa ngadto sa kinatibuk-ang konseho lokal.
Sa pagkakaron, ang RA 11467 -- kon asa nagpataas sa excise taxes sa tobacco products lakip e-cigarettes ug karon giimplementar na ang City legislators sama ni Gaane ug Daba uban sa mga miyembro sa komitiba kinahanglan ila kining tubagon nga hagit ang pag-draft sa ordinansa kalabot sa vaping nga makapugong sa balaod.
Lakip sa importanteng feautures sa bag-ong balaod nga aprobado ni Presidente Duterte niadtong Enero 2020 gawas sa taas nga taxes sa e-fluids/juices mao ang mga mosunod:
Ang pagpamaligya og e-cigarettes ngadto sa mga nag-edad 21 anyos pataas ug paghatag og penalty sa mga masinupakon niini.
Lakip ang pagbawal sa flavors nga kinahanglan duha lamang nga mao ang plain tobacco ug plain menthol.
Samtang ang panel sa Daily press briefing sa siyudad kanunay gahisgot matag karon ug unya sa epekto sa pagpanigarilyo ug ang kanunay gasugyot og mga lakang nga undangan kini sulod sa pila ka bulan nga kwarantinas.
Kini nga mga awtorisado nga mga pahimangno magpabilin gihapon nga tanghaga hilabina nga walay polisiya nga makasuporta nga ang mga batan-on lakip mga hamtong kinahanglan gyod mobiya sa pagpanigarilyo ug vaping taliwala niining pandemya nga giatubang.
Si Mayor Oscar Moreno una na nag-isyu og executive order pagdili sa pag-inom sa mga ilimnong makahubog diha sa pampublikong lugar apan wala kini giisyu kalabot sa pagpanigarilyo o vaping pinaagi sa circa 1980's ordinance nga nagdili sa pagpanigarilyo sa pampublikong lugar.
Ang local Task Force kinahanglan moaksyon niini human si Presidente Duterte nag-isyu og executive order kalabot sa smoke-free environment niadtong tuig 2017.
Apan ang daily police reports sa mga nadakpan wala naglakip niining no-smoking ordinance.
Hinuon, sa dili madugay adunay balaod nga mag-regulate sa vaping industry sa tibuok nasud human nagsang-at ang pipila ka mga kongresista , apil si Cagayan de Oro First District Congressman Rufus Rodriguez ug sugyot balaudnon niini.
Ang usa ka bill ang namugna dihang gitapok ug gihiusa ang mga sugyot ug kini naaprobahan niadtong bulan sa Agusto 2020 sa Lower House samtang susama nga proposal ang gihimo sab ni Senator Vicente Sotto kon asa nagpaabot pa gihapon nga mauyonan sa kinatibuk-ang miyembro sa Senado.
Si Dr. Joselito Retuya, Ang city epidemiologist niadtong bulan sa Disyembre 2020 nisulti nga ang screening questionnaire sa mga suspek sa Covid ug positibo niini wala naglakip kon sila adunay kasaysayan sa pagpanigarilyo ug pagamit og vape.
Matud sab ni Dr. Lorraine Nery, Ang city health office in-charge nga matag barangay health center adunay tobacco cessation desk isip kabahin ug parte sa Health department’s nationwide tobacco cessation program.
‘’(But) It is face-to-face and based at the local barangay health centers which many avoid for fear of coronavirus infection,’’ pasabot ni Lavender hinungdan imposible alang kaniya nga mobisita sa center.
COVID-19 AND YOUNG VAPERS
Gipaabot ni Dr. Bernard Rocha sa Northern Mindanao Medical Center ang iyang pahayag kalabot sa mga batan-on nga paghuna sa vaping usa ka 'cool' nga paagi.
“I tell you straightforward: there is nothing cool when you get intubated. We will tell them, tell you when you become our patient, nothing ‘chuy’ (local streetsmart term for ‘cool’) about the detrimental effects, when your body is betrayed by your vice, when I will have to perform a bypass operation, there is nothing cool at all in these,’’ matud sa cardiologist ug surgeon.
Gumikan sab kay nakita sa WHO ang pagsaka sa ihap sa nataptan sa Covid-19 ngadto sa mga batan-on sa tibouk kalibutan duha ka mga major researches ang nag-publisar sa Journal for Adolescent Health nga nag establisar og direktang links ngadto sa vaping sa mga kabatan-on ug koneksyon niini sa inpeksyon sa Covid-19.
Niadtong bulan sa Hulyo, ang University of San Francisco in California (UCSF) niingon nga ang ikatulo nga mga kabatan-onan sa USA dako gyud kaayo og risgo nga seryosong magkasakit sa Covid-19 labina kon sila manigarilyo ug mogamit sa vape.
Nahibaloan sab nga ang pagpanigarilyo maoy usa sa pinaka kumon nga factor sa grabe nga kumplilasyon sa Covid-19 labina sa mga himsog ang panglawas nga mga batan-on.
Nakitaan sab nga ang mga batan-ong lalaki, gasigarilyo ug ga-vape ang doble ang potensyal nga maospital ug nagkinahananglan og grabeng pag-atiman lakip ang halos ikamatay kung mataptan sa virus.
Alang sa mga batan-ong babaye nga makasinati sab sa laing factor sama sa pagsaka pag-ayo sa timbang o obesity ingon man immune condition ang pagpanigarilyo ug pag-vape makadugang sa isa ngadto usa ug tunga nga posibilidad sa risgo sa pagkamatay.
Ang authors nangita sa COVID-19 risk factors sama sa coronary diseases, diabetes, asthma, immune conditions, liver conditions, obesity ug smoking.
Na studyuhan sab sa authors nga ang e-cigarettes ngadto tobacco ug sigarilyo sama sa naunang pagtoun makagrabe sa sakit sa baga.
Laing pagtuon sab sa scientists gikan sa Stanford University School of Medicine nga nagpaubos sa young vapers nga nag-edad og 13 ngadto 24 kinsa Covid-positive niadtong May 2020 ang nakitaan nga ang mga batan-on lakip adunay lima ngadto pito ka higayon nga mataptan sa makamatay nga virus.
‘’Teens and young adults need to know that if you use e-cigarettes, you are likely at immediate risk of damaging your lungs,’’
Matud ni Bonnie Halpern-Fisher, ang senior author sa gipagawas nga press release.
Ang Stanford University research wala na nag eksplanar nganong ang vaping makadugang sa risgo sa mga batan-on nga magkasakit.
Apan nakitaan nga dako ang epekto sa vaping sa baga ug immune system labina nga ang vapers gabinayloay og devices ug gahupot sab sa ilang mga kamot kung magpabulhot.
Alang kang Lavender Angilee ang pagpakuha niini nga mga datos nakatabang og motibasyon kaniya nga undangan ang iyang gipangita ug mga tentasyon nga mopalit og utro sa vape kit.
MENTAL HEALTH AND VAPING
SA pagrekognisar nga ang substance abuse sama sa nicotine addiction usa ka mental health issue gibutyag ni Dr. Nery nga kinahanglan ang mga mobiya niini magpaubos sa psycho-social counselling nga motawag lang sa telehealth numbers sa city health office, ang City Government hospital lakip ang Regional hospital ug Department of Health phone-in help centers.
‘’Drop it decisively, do not wait till you get ill,’’ hangyo niini ug ningon nga daghan estratehiya ang ilang gihimo lakip taktika sa pagpangpanghadlok ug adunay mga trabahante nga gitahasa nga mopaabot sa katawhan nga undangon na ang pagpanigarilyo ug vaping.
Alang kang Lavender nga ang mga pahimangno susama niini nakatabang kaniya nga undangon ug pugngan iyang kahidlaw ug temptasyon nga mobalik sa pagamit sa vaping.
Dugang sa batan-on nga ang pagpakuha niini nga mga datos nakatabang og motibasyon kaniya nga undangan ang iyang gipangita ug mga tempatasyon nga opalit og utro sa vape kit.
Aron sab makontra ang iyang negatibo nga panghuna-huna kalabot niini nibiya siya sa pagkamiyembro sa social media vape groups ug gibiyaan o gi-unfollow ang social media pages sa vape shops.
Gibutyag sa psychotherapist nga mao si Dr. Ana Katrina Oaminal-Watin nga ang mga batan-on karon nga mibiya sa kultura sa vaping susama sa gihimo ni Angilee usa ka dako nga desisyon sa ilang kinabuhi ug parte sa pag-adaptar sa New Normal.
‘’The crisis is now embedded in our daily lives especially because of the length of time it is happening. We need to accept that we are into the New Normal phase. We have to adapt. We have to discern the things we are in control of and things which are beyond our control, and stay focused on those thoughts from which spring our action.’’ matud niini.
Ang pagpalayo sa vaping ni Lavender Angilee usa sa bag-ong aspeto sa iyang kinabuhi nga hugot niyang nabarogan aron malagpasan kining pandemya ug magpuyo nga luwas niining new normal.
Samtang gadagan ang mga adlaw si Lavender naglakip sa LGBT support group uban iyang mga kauban sa trabaho nga pakigbisogan ang katungod sa LGBT ug pagkomprontar sa mga health issues sama sa tobacco addiction ug drug abuse.
‘’I realized that I may not be able to sustain abstinence on my own. I have to connect with others who are like-minded and believe in good health as important in having a quality of life even after the pandemic is over,’’ pahayag niini.
(Kining artikulo gimugna ubos sa “Nagbabagang Kuwento Media Fellowship Program Cycle 4’’ nga gipasiugdahan sa Probe Media Foundation Inc (PMFI) ug Campaign for Tobacco-Free Kids (CTFK). Ang mga opinyon ug panlantaw nga gipadayag dinhi wala magpasabot nga ingon usab niini ang panlantaw sa PMFI, CTFK ug Northern Mindanaonao Daily Source. Mismong ang manunulat lamang ang adunay responsibilidad sa unsa man ang nakalatid dinhi. Unang nahipatik sa USA ka lokal nga pamantalaan ang Iningles nga bersyon niini.)
(Photo from Moti | Pinterest)