Oro Media nagmalampuson sa paggamit sa ICTs panahon sa Covid-19
by Steph Berganio
Staff Reporter
Sila nakakat-on sa mga pamaagi sa pag-report gamit ang celpon ug Wi-Fi apil na ang paagi sa mga miting ug interview nga dili kinahanglan face to face apan mogamit lang og apps nga Zoom ug Messenger.
"Napugos kita pag-adapt kay gi kinahanglan sa kahigayunan," matud ni Herbie Gomez, kanhi presidente sa Cagayan de Oro Press Club (COPC) ug Mindanao editor sa Rappler diha sa usa ka roundtable discussion nga gipahigayon niadtong Oktubre 8 niining tuig.
Human sa kapin duha ka tuig nga pagpakigbatok sa Covid-19 nakahigayon ang pipila ka mga sakop sa prensa sa pagsaysay sa dili sayon o tiaw nga kasinatian sa pagpakigbatok niini.
Kadaghanan sa media anad sa mga face to face coverage ug mga press conferences apan gumikan sa paghapak sa Covid-19 nakatoun ang tanan nga diha na ipaagi sa online ang mga presscon aron malikay mataptan sa makapatay nga virus.
Dako og adjustment alang sa Journalist nga si Nef Luczon sa Philippine News Agency (PNA) ang pag-adaptar sa online labina mas gusto niini ang mga physical coverages kon itandi diha lang sa online.
"I was delighted but burn-out talking to screens. Mas importante nga need gyod og physical," matud ni Luczon.
Bisan paman tanan katawhan ang naapektuhan niini ug walay gipili apan ang mga medya nga maoy tighatod sa mga balita kalabot sa makapatay nga virus ang wala gyud nahatagan og kahigayonan nga makasaysay sa ilang kaugalingon nga kasinatian ug mga pagsulay niini.
Unang higayon sa kasaysayan sa industriya sa media nga naproseso ug natuldokan ang mga kasakit nga nahiaguman sa mga sakop sa prensa. human usa ka roundtable discussions on Covid-19 ang gipahigayon.
"Wala sukad midya nga naproseso ang Covid-19 pandemic, so mao ni atong gihimo karon nga ipabati ang atong kasinatian panahon sa pandemya," matud sa Mindanews Senior Journalist nga si Froilan Gallardo ug facilitator sa Round Table Discussions.
KASINATIAN
Unang nagpadangat sa iyang kasinatian si Val Acapulco nga usa ka Radio Broadcaster.
Si Acapulco usab ang labing unang media practitioner nga nataptan og Covid-19 niadtong tuig 2022 kon diin lakip sa naapektuhan ang iyang pamilya. Usa sa iyang anak ang nakabsan sa kinabuhi.
Emosyonal nga nakahilak kini pagsaysay sa iyang kasinatian nga bout niya nga unta dili na balikan. Dismayado usab kini kaniadto kay ang nagpahibalo kaniya nga siya positibo sa virus ang usa ka reporter ra usab sa radyo.
"Mao to ang worst experience nako. Namatayan ko og anak, media pa ang nagpahibalo nako. I feel discriminated," nakahilak nga sulti niini ug sa katapusan mapasalamaton gihapon nga nakalingkawas ug usa sa survivor sa maong balatian.
Ang GMA News Stinger nga si Michael Tulang mipaambit usab sa iyang kasinatian.
Saysay niini nga nakurat siya nga gipadakop siya gumikan sa wala pagsul-ob og mask.
Nakasinati usab siya niadtong tungora og mild lamang nga ubo apan gisunod-sunod na siya sa mga opisyal aron mapadakop.
Toud man nadakpan ug gipa-community service.
"Lisod kaayo toa kay kinahanglan man gyud ko mogawas kay as a stinger, if no story. No pay," sulti niini.
Sa iyang bahin ni Amor Barlisan, ang Correspondent sa Goldstar Daily ug Anchorman sa Mellowtouch 95.7 nisaysay usab sa kapait sa iyang kasinatian sa pandemya.
Gihulagway niini nga nataptan siya niini ug nabutang sa severe nga kaso sa Covid-19 kon diin nabati niya ang pinaka-worst nga sintomas. Gihilantan. Arat ang tutunlan, walay masimhot o mabaho ug walay panlasa.
"Lord, kung asa ka karon. Mokapyot ko nimo." Kini iyang sulti sa iyang nabati nga balatian.
Gisuwayan niini ang tanan klase sa remedyo sa pagpanambal sama sa toub ug uban pa apan wala siya nauli. Gi-isolate usab kini sa usa ka lawak nga saysay niini nga makahilak siya sa sulod.
"Ako gi-try og abri ang jelousy kay moambak unta ko kay dili nako kabalo sa akong buhaton. Daghan ko pangutana..ngano." dugang niini.
Dugay usab iyang swab ug aduna siyay mga dili maayong kasinatian sa nurse.
Dihang gidala siya sa JR Borja General Ospital nakalain siya ug anaa lamang gibutang sa kilid.
Aminado kini nga dihang gitagaan og vial sa Rensdesivir migaan iyang ginhawa.
Kung aduna may leksyon nga nakat-onan niini sa iyang nasinatian mao ang dakong pagtagad ug gugma sa pamilya nga maoy niunong kaniya.
"Ang imong higala, workmates mo-message lang na sila nimo pero ang motabang gyod nimo imong pamilya. Pasalamat gyud ko nga wala ko kuhaa," sulti niini.
Gihulagway sab ni Sean Sulugan, Reporter sa Birada News ang iyang ekperyensya panahon sa pandemya kon diin naundang gyod ang sirkulasyon sa newspaper nga iyang gitrabahoan gumikan gihunong ang padula sa lotto.
"Walay trabaho. Walay swertres wala pod mi printing. Mingaw kaayo ug akong mama masakiton," sulti niini nga mibalik siya sa Bukidnon human nahunong ang printing.
Nakabalik si Sulugan sa Cagayan de Oro dihang hinay nga gibalik ang printing katapusang bulan sa tuig 2020 apan gibutyag niini nga laing adjustment na usab ang nahitabo gumikan ang mga press conference diha na sa zoom or online pagabuhaton kon diin limited lang kaayo nga mga pangutana mahatag ug matubag.
Samtang ang Beteranong Journalist nga si Uriel Quilingquing kinsa Editor karon sa Mindanao Today nga newspaper nihatag usab sa iyang kasinatian atol sa pandemya.
Dili man kumpirmado nga nataptan siya sa Covid-19 gumikan wala siya nagpa-swab test apan gidudahan niini nga nataptan siya ug iyang asawa niini gumikan nakasinati og mga sintomas.
"Two weeks, I experienced no smell, even my wife on August 2021. Aside from advices, my daughter in-law who is a nurse knows how to handle patients and it helps," sulti niini.
Gipaabot sab niini nga usa siya ka kolumnista ug correspondent sa usa ka mantalaan sa Cagayan de Oro apan niundang human wala na mabayaran iyang mga artikulo sugod sa bulan sa July ngadto Disyembre sa tuig 2020.
" I produced stories even I am not in the field. But stop being a columnist at that time. How can I share in column if I am not an expert in Covid," sulti niini.
Ang Program Director sa RMN DXCC Cagayan de Oro nga si Analiza Reyes nagpaambit usab sa kalisod sa coverage panahon sa pandemya gawas pa nga nakasinati sab og sintomas sa virus.
Sa iyang bahin sab sa beteranong Editor kanhi sa Gold Star Daily ug karon sa Rappler nga si Herbie Gomez iyang gipaabot nga lisod iyang sitwasyon nga taliwala sa Covid-19 aduna pa siyay giatubang nga kasong libel ug nakabayad og P50,000 alang sa iyang temporaryong kagawasan.
Wala na kaayo niini gisubay ang kaso apan susama sa Covid-19 padayon iyang pakigbatok niini.
"Dili ta makaingon nga dili ta madutlan sa Libel kon dili ta mag tell the truth." Sulti niini.
RESTRIKSYON
Gitandi usab sa pila ka sakop sa prensa ang mga lugar nga ilang naadtuan panahon sa pandemya kung hisgotan ang hugot nga restriksyon.
Gibutyag ni Manny Jaudian ang kanhi presidente sa Cagayan de Oro City Press Club ug ni Jesse Mongcal nga isip usa ka sakop sa prensa naa gyud prebelihiyo ang ilang paglibot suroy gikan sa siyudad paingon sa lain-laing parte sa Vizayas ug Luzon.
Apan mas ilang gihulagway nga kon itandi sa laing lugar mas luag ang restriksyon sa Cagayan de Oro.
"Sa sige nako og biyahe wala ko ka experienced og isolation, we are favor sa wala paglockdown sa CdeO" sulti ni Jaudian.
Samtang gipaabot sab ni Mongcal nga sa iyang paglibot sa nasud didto siya Basilan nalukong og 21 ka adlaw.
Gibutyag sab niini nga na-isolate sab siya laing dapit lakip sa Lanao del Norte area apan gihulagway niini nga walay checkpoint sa Cagayan de Oro.
"Wala gyod problema ang Cagayan de Oro sa checkpoint," dugang ni Mongcal.
MENTAL HEALTH
Aminado ang beteranang Journalist nga si Lina Sagaral Reyes nga panahon sa pandemya apektado iyang mental health.
Gibutyag niini nga 9 years siya sulod sa House of Hope ug nakaekperyensya og hallucination dihang nagrenta na og puloy-anan ug nanimuyo nga nag-inusara.
Gipasalamatan niini ang uban higala sa prensa nga anaa kaniya mitambag sa unsa ang tinoud ug halusinasyon lamang.
Taliwala sa iyang mental nga problema nakalingawas kini pinaagi sa iyang talento sa pagsulat.
"Naka cope ko by writing stories. I've got fellowship to earned money." Sulti niini.
Ang Journalist usab nga si Nef Luczon sa Philippine News Agency niingon nga sa iyang mga anak siya naglisod panahon sa pandemya.
"Struggle ko sa kids kay daghan reklamo ngano always stay at home," pahayag niini.
Dako usab iyang adjustment labina mas gusto niini ang mga physical coverages kon itandi diha lang sa online.
"I was delighted but burn-out talking to screen. Mas importante nga need gyod og physical," matud ni Luczon.
Guilty usab ang gibati ni Roderick Tubio ang Station Manager/Anchorman sa Brigada News Valencia human gibutyag niini nga nakasinati siya sa sintomas sa Covid-19 apan nagpahilom-hilom.
"Tama ba na akong gitago. Nawad-an jud ko og panglasa. Wala koy gisabaan sa trabaho ug sa pamilya." Butyag niini.
Ang Reporter sa Magnum Radyo nga si Requim Pamisa niingon sab nga duha siya kahigayon nga nataptan sa Covid-19 apan wala sab siya sintomas nga nabatian.
"Two times ko na Covid nga wala koy gibati. Sige ko pangutana ngano na-Covid ko. Sa tinoud naghatag og depression nako." Pag-angkon niini apan sa kaulahian nakalingkawas gihapon niini.
HEALTH PRACTITIONER
Dinapit usab nga mga bisita ang pipila ka mga doktor ug nurses nga kaniadto sila gyud maoy mga frontliners sa pakigbatok sa Covid-19.
Si Dr. Ramon Moreno kinsa nahimong Team Leader sa Covid Response Team o Incident Command Center sa Northern Mindanao Medical Center (NMMC), nahimong Hospital Director sa Jr Borja General Hospital ang nisaysay nga dili sayon ang pagpakigbatok sa maong virus.
Matud niini nga susama sa walay kapaingnan ang tanan.
"It started January 2020 and March in Cagayan de Oro. Dali ra mamatay ang Covid-patient. We dont know what to do. It was really dark, pag-uli sa balay kay no solution until next next day. It was really a war, giyera sa enemy nga dili makita," matud ni Dr. Moreno.
Gidayeg niini ang Cagayan de Oro City Press Club sa pagpasiugda niini nga diskusyon nga gikalipay niining natuldokan human sa pila ka katuigan.
"I believed dako og tabang ang vaccine," mapasalamaton niining sulti ug mapasigarbuhon nga sa 1,400 ka personahe sa NMMC ug 900 ka mga personahe sa JBGH nga nakigbatok sa virus walay nakalas nga kinabuhi.
Samtang si Dr. Tristan Jediah Labitad nihulagway sa Covid 19 pandemic nga "Scary, dark and horrible."
Matud niini nga dili tiaw ilang kaagi mga medical practitioner nga mao gyod ang unang mga personahe nga makigbatok sa virus.
Galibog usab sila gumikan sa mga sayop nga inpormasyon diha sa social media ug ang mga naagian nga mga deskriminasyon.
Human sa mga testimonya ug kasinatian sa mga media sa Cagayan de Oro gipasalig sa Cagayan de Oro Press Club nga kung aduna paman lain unos nga moabot batok sa panglawas siguraduhon nga maprotektahan ang pisikal, emotional ug sikolohikal nga aspeto sa tanan.
(photos by steph berganio)